Sam Bankman-Fried, odatda SBF deb ataladigan, kriptovalyuta davrining eng muhim va bahsli shaxslaridan biridir. Uning yuksalishi yorqinlik va ambitsiyani olib keldi, qulash esa kripto dunyosining har bir burchagini larzaga solgan natijalar bilan kechdi. Qisqa vaqt ichida u zamonaviy boylik, tartibga solish va taraqqiyot qanday uyg‘unlashishi bo‘yicha me’yor sifatida ko‘rsatildi. Ammo uning yuksalishi ortida bosim ortib borayotgan edi va portlash sodir bo‘lganda, bu zarba markazlashtirilgan birjalar kelajagini butunlay o‘zgartirdi.
Mantqqa asoslangan tafakkur
SBF 1992-yilda ikki nafar Stanford huquq professori oilasida tug‘ilgan. Uning bolaligi bir tendensiya edi: u hissiyotdan ko‘ra mantiqiy, hikoyalardan ko‘ra tizimlarga, boshqa narsalardan ko‘ra raqamlarga e’tibor qaratgan. Uning tafakkur atrofida yaratgan dunyoqarashi uni sahnada daho obraziga aylantirdi, hayotining yagona maqsadi farq yaratish edi.
Unga nisbatan umidlar bildirilishidan oldin ham, u o‘z yo‘lini topishga harakat qilayotgan kichik matematik edi. MITda o‘qib yurganida, u “effektiv altruizm” harakati bilan shug‘ullana boshladi, bu qisman Peter Singerning utilitar maktabidan ilhomlangan falsafiy harakatdir. Bu harakat katta miqdordagi boylik to‘plash maqsadi, agar u hayotni yaxshilovchi yoki saqlab qoluvchi yuqori ta’sirli loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, axloqan oqlanishini ta’kidlaydi. Uning fikricha, faol daromad topish altruizmga zid emas, balki ma’lumotlarga asoslangan xayriya orqali ijobiy natijalarni maksimal darajaga chiqarish uchun zarur strategiya edi.
U dunyo bozoriga kirganida, birinchi ishi Jane Street, kvant savdo kompaniyasida bo‘ldi, u yerda bozorlarda likvidlik yo‘qolganda nima sodir bo‘lishini, ahamiyatsiz ko‘ringan xatolik qanday katta ta’sir ko‘rsatishini va dunyo tez harakat qilganda qanday savdo qilishni o‘rgandi. U olgan tajriba xavf olish asosini shakllantirdi va u ishlayotgan tizimlardan ko‘ra samaraliroq tizimlar yaratishga intildi.
Alameda va FTX’ning yuksalishi
2017-yilda SBF kriptovalyutani madaniyat emas, balki zabt etilishi kerak bo‘lgan yangi moliyaviy inqilob deb bildi. U Alameda Research’ni asos soldi, bu savdo kompaniyasi global bozorlardagi narx farqlaridan foydalanardi. Uning katalizatori hozir mashhur bo‘lgan “Kimchi premium” bo‘lib, bu boshqa davlatlarda BTC’ni arzonroq narxda sotib olib, Janubiy Koreya birjalarida qimmatroq sotish edi. Alameda foydali, katta hajmli va tez arbitraj bitimlar qildi. Bu harakatlar SBFga kapitaldan ham yaxshiroq narsa berdi: kripto ekotizimi tezlik va jasoratni mukofotlashini, mukammallikni emasligini his qildi.
Aynan shundan FTX paydo bo‘ldi, 2019-yilda asos solingan. Dastlab ilg‘or treyderlar orasida kichik o‘yinchi bo‘lgan FTX tezda millionlab odamlar uchun xalqaro ishonch maydoniga aylandi. FTX’ning arxitekturasi raqobatchilaridan ishonchliroq, tezroq va tozaroq edi, SBF’ning ochiq yondashuvi esa uning tez o‘sishiga yordam berdi. U jurnal muqovalarida ko‘rindi, Kongressda guvohlik berdi va siyosatga o‘nlab million dollar xayriya qildi. SBF o‘zini istisno shaklida ko‘rsata oldi.
Agar biz odamlarni nafaqat moliyaviy jihatdan, balki ularga boshqa yo‘l bilan erisha olmaydigan ishonch va imkoniyatlarni bera oladigan platforma qura olsak – bu mehnatga arziydi. – Sam Bankman-Fried
FTX yirik sport jamoalari, mashhurlar va institutsional investorlar bilan hamkorlik o‘rnatdi. Kompaniya qiymati 32 milliard dollargacha baholandi va SBF dunyodagi eng yosh milliarderlar qatoriga kirdi. Uning boshqa tomoni — bu samarali altruizmni, “daromad topib berish” falsafasini targ‘ib qilishi edi. U dunyoni qanday qutqarishi, pandemiyaga qarshi kurash mexanizmlarini qanday moliyalashtirishi, siyosiy samarasizliklarni qanday hal qilishi haqida gapirar edi. Katta darajada u ambitsiya va ma’naviy maqsadni birlashtira olgan noyob, yosh asoschi edi. Biroq, bu qarash imperiya ostida shakllanayotgan tuzilmaviy uzilish niqobi edi.
Boshqa tomondan, Alameda dastlabki muvaffaqiyatlarga qaramay, tobora tajovuzkor savdolari bilan beqaror bo‘lib qoldi. 2022-yil may va iyun oylariga kelib, kompaniya yo‘qotishlari bozor pasayishi bilan ortdi va ularni ochiq tan olish o‘rniga, FTX mijoz mablag‘lari orqa eshigidan foydalandi. Uchinchi tomon va savdo kompaniyasi o‘rtasidagi chegara yo‘qoldi, bu tasodifan emas, balki ataylab yuz berdi. FTX tomonidan ishlab chiqilgan FTT tokeni kreditlar uchun garov sifatida ishlatildi va milliardlab dollar qiymat SBF’ning o‘ziga tegishli token bilan bog‘landi.
Kripto dunyosini larzaga solgan qulash
Bosim 2022-yil noyabr oyida yuzaga chiqdi. Hisobotda Alameda balansida FTT kuchli tayanch ekani ko‘rsatildi. Bozorlarda xavotir tarqala boshladi va CZ’ning o‘z FTT ulushini sotishi haqida e’lon qilishi bilan vaziyat yanada yomonlashdi. FTX’dan pul yechishlar keskin oshdi. Ammo keyingi voqealar investorlarning FTX haqidagi tasavvurini o‘zgartirdi. Jamg‘armalar mavjud emas edi. U bo‘sh edi. Ilgari bozor sevimlisi bo‘lgan FTX tarixiy likvidlik inqiroziga uchradi. Ilgari tartibsiz raqiblariga alternativa sifatida maqtalgan SBF imperiyasi bir zumda qulab tushdi.
SBF 2022-yil dekabr oyida Bagam orollarida hibsga olindi va AQSh hukumatiga topshirildi. Oylab yig‘ilgan dalillar va tadqiqotlar, bozordagi vaziyatni yaxshi tushunadigan, biroq birjalar va investorlar o‘rtasidagi chinakam savdoning ahamiyatini yetarlicha baholamagan asoschi obrazini yaratdi. Prokurorlar uning harakatlarini ataylab qilingan firibgarlik sifatida taqdim etdi, biroq SBF bularni noto‘g‘ri qarorlar, xatolar va haddan tashqari ishonch bilan izohladi. Ularni qanday talqin qilishga qarab, natijalar aniq edi.
Sud jarayonida burilish nuqtasi uning uzoq yillik hamkori va sobiq qiz do‘sti Caroline Ellison guvohlik berganida yuz berdi. U Alameda amaliyotlari, FTX mijoz mablag‘larining noto‘g‘ri ishlatilishi va SBFning ishtiroki haqida batafsil so‘zlab berdi, bu esa uning himoya pozitsiyasi bilan keskin zid edi. Prokurorlar bilan hamkorligi SBF uchun eng zararli lahzalardan biri sifatida baholandi va hay’at qarorlariga ta’sir ko‘rsatdi hamda ishni unga qarshi burdi. Ellison yagona guvoh emas edi; FTX hammuassisi Gary Wang va FTX muhandislik direktori Nishad Singh ham unga qarshi guvohlik berdi. U 2024-yilda 25 yilga qamaldi, bu hukm zamonaviy tarixdagi eng yirik moliyaviy qulashlardan biri sifatidagi muvaffaqiyatsizligini ko‘rsatdi.
Biz odamlarni qanchalik xafa qilganimizni tushunamiz. Biz juda katta xato qildik – Sam Bankman-Fried
Uning merosi hanuz bahs-munozaralar bilan belgilanmoqda. Uni qo‘llab-quvvatlovchilar FTX kengayishida yo‘qolib, tashkiliy inqirozda tuzoqqa tushgan, ataylab harakat qilmagan deya ishonishadi. Tanqidchilar esa mijoz pullarini behuda sarflash, kompaniya ichida nazoratning yetarli emasligi va altruizmga oid bayonotlari va shaxsiy tanlovlari o‘rtasidagi nomuvofiqlikni ko‘rsatishadi.
SBF hikoyasi shunchaki ogohlantiruvchi voqea emas. Bu sohada tizimlardan ko‘ra shaxslarga haddan tashqari tayanilgan inqilob oynasi. Uning dastlabki muvaffaqiyati kripto oldingi davrining kuchini ko‘rsatdi, qulash esa shaffoflik va risklarni ajratish zarurligini namoyon qildi. U ko‘plar uchun daho va umid, ko‘plar uchun esa xavf edi. Uning ekotizimdan yo‘qligi odamlarni cheksiz innovatsiya, orqasida qanday hissiy voqea bo‘lishidan qat’i nazar, juda murakkab ekanini eslatishda davom etmoqda.
Sam Bankman-Fried’ning yo‘li hali tugamagan. U qamoqda bo‘lsa ham, u haqidagi muhokamalar siyosiy bahslar, investorlar kutishlari va blockchain infratuzilmasi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda. Uning nomi ishonch, ambitsiya va javobgarlik haqidagi suhbatlarda hanuz muhim o‘rin tutadi. Uning bo‘limi so‘nayotgan bir paytda, keyingi manzarada savol kutilmoqda: Uning merosi ogohlantirishmi yoki yangilikmi?
