AQSh moliya vaziri Besentening “Xitoyga 100% boj to‘lashni endi ko‘rib chiqmaymiz” degan bir og‘iz gapi global bozorlarning xavf kayfiyatini darhol alangalantirdi va kriptovalyuta investorlarining e’tiborini butun dunyo iqtisodiy va savdo tuzilmasiga ta’sir qiluvchi ushbu muzokaralarga qaratdi.
26-oktabr kuni, AQSh va Xitoy savdo jamoalari Malayziyaning Kuala-Lumpur shahrida ikki kunlik uchrashuvni yakunlagach, AQSh moliya vaziri Besente tomonlar “juda muhim asosiy kelishuv”ga erishganini va Xitoy mahsulotlariga 100% boj to‘lashni endi ko‘rib chiqmaslikka qaror qilganini e’lon qildi.
Xitoy-AQSh savdo munosabatlarining yumshashi Trampning boj siyosati joriy etilganidan yarim yil o‘tgan muhim pallada yuz berdi. Shu davrda, AQSh tomonidan boshlangan global boj urushi o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsata boshladi: Germaniya endi AQShning eng yirik savdo hamkori emas, Yaponiya bilan savdo profitsiti 22.6% ga kamaydi, AQSh fermerlari esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportining keskin qisqarishiga duch keldi, ichki inflyatsiya esa boj siyosati tufayli doimiy ravishda oshib bormoqda.
1. Xitoy-AQSh savdo muzokaralarida muhim yutuq
25-26-oktabr kunlari Kuala-Lumpurda bo‘lib o‘tgan beshinchi Xitoy-AQSh savdo muzokaralarida tomonlar “juda muhim yutuq” deb baholangan natijaga erishdi. AQSh moliya vaziri Besente uchrashuvdan so‘ng, Xitoy va AQSh “juda muvaffaqiyatli asosiy kelishuv”ga erishganini va ayniqsa AQSh Xitoy mahsulotlariga 100% boj to‘lashni endi ko‘rib chiqmaslikka tayyorligini ta’kidladi.
Ushbu muzokaralarda tomonlar bir nechta asosiy masalalar bo‘yicha “ochiq, chuqur va konstruktiv” muhokamalar olib bordi. Xitoy tomoni ochiqlagan ma’lumotlarga ko‘ra, bu masalalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
● AQShning Xitoyga nisbatan dengiz logistika va kemasozlik sohasidagi 301-surishtiruv choralari
● O‘zaro boj to‘lovlarini to‘xtatish muddatini uzaytirish
● Fentanil bojlari va huquqni muhofaza qilish sohasida hamkorlik
● Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosi
● Eksport nazorati
Xitoy Savdo vazirligi xalqaro savdo muzokaralari vakili va vazir o‘rinbosari Li Chengang, tomonlar “o‘zaro e’tibor qaratilgan bir nechta muhim savdo masalalarini hal qilish bo‘yicha dastlabki kelishuvga erishganini” va keyingi bosqichda har ikki tomon o‘z mamlakatlarida tasdiqlash jarayonini boshlashini bildirdi.
Bu yutuq yakka holda yuz bermadi, balki so‘nggi yarim yilda Xitoy-AQSh savdo munosabatlarining uzluksiz rivojlanishining natijasidir. Quyida 2025-yildan boshlab Tramp ma’muriyatining boj siyosatidagi asosiy bosqichlar keltirilgan:
Jadval: 2025-yilda Tramp ma’muriyatining Xitoyga nisbatan boj siyosatining asosiy vaqt jadvali
Vaqt | Siyosiy harakat | Asosiy mazmun |
2025-yil aprel | “Milliy favqulodda holat” e’lon qilindi | Milliy xavfsizlik asosida global miqyosda 10% asosiy boj joriy qilindi |
2025-yil 12-may | Xitoyga nisbatan bojlarni pasaytirish bo‘yicha farmon imzolandi | Xitoyga nisbatan bojlar vaqtincha 10% ga tushirildi, 90 kun amal qiladi |
2025-yil 11-avgust | Bojlarni to‘xtatish davom ettirildi | Xitoyga nisbatan bojlarni to‘xtatish muddati 10-noyabrgacha uzaytirildi |
2025-yil 26-oktabr | Kuala-Lumpur muzokaralarida asosiy kelishuvga erishildi | Xitoyga 100% boj joriy qilish endi ko‘rib chiqilmaydi, dastlabki kelishuvga erishildi |
2. Boj urushining yarim yillik ta’siri to‘liq namoyon bo‘ldi
Tramp ma’muriyati tomonidan boshlangan boj urushi yarim yil davom etmoqda va uning salbiy ta’siri ko‘plab yo‘nalishlarda namoyon bo‘lmoqda.
Savdo tuzilmasining qayta shakllanishi nuqtai nazaridan, AQShning boshqa davlatlar bilan savdo aloqalari sezilarli o‘zgarishlarga uchradi.
● Germaniya Federal Statistika idorasining so‘nggi ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning dastlabki 8 oyida, AQSh endi Germaniyaning eng yirik savdo hamkori emas, uning o‘rnini Xitoy egalladi.
● Bu o‘zgarish AQShning bojlarni oshirishi va savdo to‘siqlarini ko‘tarishi bilan bevosita bog‘liq. 2025-yilning yanvar-avgust oylarida Germaniyaning AQShga eksporti 101 milliard yevroni tashkil etdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 6.5% ga kamaydi. Avgust oyida esa eksport atigi 10.9 milliard yevroni tashkil etdi va bu 2021-yil noyabridan beri eng past ko‘rsatkich bo‘ldi (yillik pasayish 20.1%).
AQSh qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti jiddiy zarar ko‘rdi.
● Yaqinda o‘tgan sentabr oyida, dunyodagi eng yirik soya importchisi bo‘lgan Xitoy AQShdan soya importini o‘tgan yilning shu davridagi 1.7 million tonnadan nolga tushirdi, bu 2018-yil noyabridan beri birinchi marta yuz berdi.
Bunga qarama-qarshi ravishda, Janubiy Amerika soya eksporti kuchli o‘sdi.
● Merilend shtatidan fermer Deyvid Brill xavotir bilan shunday dedi: “Bu juda-juda og‘ir yil bo‘ladi.” Ayova shtati universiteti professori Chad Hart hisob-kitoblariga ko‘ra, bu yil AQSh fermer xo‘jaliklarining bankrotligi 2024-yilga nisbatan taxminan 50% ga oshadi.
Inflyatsiya bosimi oshmoqda.
● Sent-Luis Federal Rezerv Banki tadqiqotiga ko‘ra, iyun-avgust oylarida Tramp joriy qilgan bojlar umumiy PCE (shaxsiy iste’mol xarajatlari) o‘sishini 0.5 foiz punktga oshirdi. Shu davrdagi o‘rtacha PCE o‘sishi 2.85% ni tashkil etdi. Tadqiqotda bojlarning so‘nggi inflyatsiyadagi ulushi sezilarli ekani ta’kidlangan.
3. Ichki va tashqi bosimlar to‘planmoqda
Tramp ma’muriyatining boj siyosati nafaqat xalqaro hamjamiyatning noroziligiga, balki AQSh ichida ham kuchli qarshilikka duch kelmoqda.
Iqtisodchilar birgalikda norozilik bildirdi. Sobiq Federal Rezerv raislari Bernanke va Yellen hamda yana 50 ga yaqin mashhur iqtisodchilar AQSh Oliy sudiga murojaat qilib, Tramp tomonidan joriy etilgan global bojlarning aksariyatini bekor qilishga chaqirdi.
● Turli siyosiy qarashlarga ega bo‘lgan ushbu iqtisodchilar sudga taqdim etgan fikrlarida, Tramp ma’muriyatining boj siyosati global iqtisodiyot haqidagi noto‘g‘ri tushunchalarga asoslanganini ta’kidladilar. Ular Trampning deyarli muvozanatga erishib bo‘lmaydigan savdo salbiy balansiga asoslanib boj joriy qilganini tanqid qildi.
● Iqtisodchilar o‘z hujjatlarida yozadilar: “O‘zaro bojlar savdo salbiy balansini ‘hal qilmaydi’.” Ular shunday qo‘shimcha qilishdi: “Bu juda oddiy iqtisodiy haqiqat, ammo uning ta’siri chuqur.”
Oliy sudda muhokama. AQSh Federal Oliy sudi Tramp ma’muriyati tomonidan joriy etilgan ko‘plab bojlarning qonuniyligini tezda ko‘rib chiqishini va 5-noyabr kuni og‘zaki muhokama o‘tkazishini e’lon qildi.
● Davoga oid bojlar orasida Tramp 1977-yilgi “Xalqaro favqulodda iqtisodiy vakolatlar to‘g‘risidagi qonun” (IEEPA) asosida global miqyosda joriy qilgan 10% “asosiy boj”, AQSh bilan savdo kelishuvi tuzmagan hamkorlarga nisbatan yuqori miqdordagi bojlar va “fentanil boji” mavjud.
Xalqaro munosabatlarning qayta shakllanishi. AQShning boj siyosatiga javoban, boshqa davlatlar faol ravishda muqobil variantlarni izlamoqda.
● Kanada bosh vaziri Karni o‘z nutqida AQSh va Kanada o‘rtasidagi yaqin aloqalar ilgari ustunlik bo‘lganini, hozir esa Kanadaning zaif nuqtasiga aylanganini ochiq aytdi. “Bizning AQSh bilan munosabatlarimiz endi avvalgidek bo‘lmaydi”.
● Karni AQShdan tashqaridagi bozorga e’tibor qaratdi: “Kelgusi 10 yil ichida, Kanada AQShdan tashqari davlatlarga eksport hajmini ikki barobar oshirib, 300 milliard Kanada dollaridan ortiq yangi savdo hajmini yaratmoqchi.”
4. Savdo tarangligining yumshashi kripto aktivlar uchun ijobiy omil
Xitoy-AQSh savdo tarangligining yumshashi eng bevosita ta’siri global bozorlarning xavf mukofotini pasaytirish va kapitalning yana xavfli aktivlarga oqimini rag‘batlantirishdir. Kriptovalyutalar yuqori xavfga moyil aktivlar sifatida an’anaviy bozor kapitalining oqimini jalb qilishi mumkin.
Ko‘p qirrali tahlilga ko‘ra, savdo vaziyatining yumshashi kripto bozoriga quyidagi ta’sirlarni olib keladi:
● Narx va savdo nuqtai nazaridan: Savdo urushi kuchaygan davrda, bitcoin va an’anaviy xavfli aktivlar o‘rtasida ijobiy korrelyatsiya kuzatilgan. Savdo tarangligi yumshagach, bu korrelyatsiya zaiflashishi mumkin, bitcoin o‘zining mustaqil narx harakatini yana namoyon qilishi mumkin.
Bozor kayfiyati yaxshilanishi bilan, Osiyo savdo sessiyalarida faollik sezilarli oshishi mumkin, ayniqsa Xitoy investorlar USDT kabi stablecoinlar orqali portfelini kengaytirishi va bitcoin/USDT savdo juftligi hajmini oshirishi mumkin.
Zanjirdagi asosiy ko‘rsatkichlar: Savdo sulhi haqidagi xabarlar tarqalganidan so‘ng, bitcoin zanjirida 100 ming dollardan ortiq yirik tranzaksiyalar soni oshdi, bu esa institutsional ishtirokchilarning qaytishini ko‘rsatadi. Stablecoinlar hajmi barqaror o‘sishda davom etmoqda va bu bozor uchun yetarli likvidlik zaxirasini ta’minlaydi.
● Kapital va likvidlik: Savdo tarangligi yumshashi bilan, xavfsiz valyuta sifatidagi dollar jozibadorligi pasaydi, dollar indeksi 100 darajasidan pastga tushdi. Dollarning zaiflashuvi odatda dollar bilan baholanadigan kripto aktivlar uchun foydali, chunki bu xalqaro investorlar uchun ushbu aktivlarni saqlash xarajatini kamaytiradi.
● Sanoat va kayfiyat: Kripto sanoati Xitoy-AQSh savdo taraqqiyotiga umuman ijobiy munosabat bildirmoqda. Mining uskunalari, chiplar va boshqa tegishli qurilmalarga nisbatan savdo to‘siqlari va boj xarajatlari kamayishi mumkin, bu esa global bitcoin mining sanoat zanjirining optimallashtirilishiga yordam beradi.
Jadval: Asosiy davlat va mintaqalarning AQSh bilan savdo profitsiti o‘zgarishi (2025-yil)
Davlat/mintaqa | Vaqt | AQSh bilan savdo profitsiti o‘zgarishi | Asosiy sabab |
Yaponiya | 2025-yil aprel-sentabr | 22.6% ga kamaydi | Avtomobil bojlari 15% yuqori darajada saqlanmoqda |
Xitoy | 2025-yil birinchi yarmi | 29.8% ga kamaydi | O‘zaro yuqori bojlar joriy qilindi |
Yevro hududi | 2025-yil aprel-avgust | 20% ga kamaydi | AQShga eksport 5% ga kamaydi, import 4% ga oshdi |
5. Boj mavhumligi to‘liq bartaraf etilmadi, keyingi rivojlanishni ehtiyotkorlik bilan kuzatish zarur
Xitoy-AQSh savdo muzokaralarida ijobiy natijalarga erishilgan bo‘lsa-da, kripto investorlar quyidagi potentsial xavflarga e’tibor qaratishi lozim:
● Oliy sudning boj qarori: AQSh Oliy sudi 5-noyabr kuni Tramp ma’muriyatining boj siyosatining qonuniyligi bo‘yicha og‘zaki muhokama o‘tkazadi. Bernanke va Yellen hamda yana 50 ga yaqin iqtisodchi yozma fikrlarini taqdim etib, ushbu bojlarni bekor qilishni talab qilgan.
Agar Oliy sud bojlarni noqonuniy deb topsa, bu yangi siyosiy noaniqlik bosqichini boshlab, global bozorga ta’sir qilishi mumkin.
● 10-noyabr bojlarga oid qaror: 11-avgustdagi farmonga ko‘ra, AQShning Xitoyga nisbatan bojlarni to‘xtatish muddati 10-noyabrda tugaydi. O‘sha vaqtda Tramp ma’muriyati to‘xtatish muddatini yana uzaytiradimi yoki yangi shartlar qo‘yadimi, bu bevosita bozor yo‘nalishiga ta’sir qiladi.
● Dollarga bo‘lgan ishonch masalasi: Sobiq moliya vaziri Yellen ogohlantirganidek, Trampning boj siyosati “xorijiy investorlarning AQShga bo‘lgan ishonchiga putur yetkazdi”. Agar dollar obro‘si doimiy ravishda pasaysa, qisqa muddatda bu kripto aktivlar uchun ijobiy bo‘lishi mumkin, biroq uzoq muddatda global likvidlik inqirozini keltirib chiqarib, barcha xavfli aktivlarga ta’sir qilishi mumkin.
Investorlar quyidagi asosiy voqealarni diqqat bilan kuzatishi lozim, bozorning keyingi yo‘nalishini aniqlash uchun:
● Tramp va Xitoy rahbari o‘rtasida kutilayotgan uchrashuv: AQSh moliya vaziri Besente, muzokaralarda erishilgan asosiy kelishuv “ikki davlat rahbarlari payshanba (30-kuni) kuni muhokama qilishi uchun” taqdim etilishini ma’lum qildi.
Agar rahbarlar uchrashuvi o‘z vaqtida o‘tkazilib, asosiy kelishuv tasdiqlansa, bozor xavfga moyilligi yanada yaxshilanishi mumkin.
● AQShning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari: Yaqin haftalarda e’lon qilinadigan AQSh inflyatsiyasi, bandlik va YaIM ma’lumotlari Federal Rezerv siyosatiga ta’sir qiladi va bu orqali kripto bozoriga likvidlik kanali orqali ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa 1-noyabr kungi non-qishloq bandlik hisobotiga va 12-noyabr kungi CPI ma’lumotlariga e’tibor qaratish zarur.
